SZLAK ZABYTKÓW ARCHITEKTURY
kolor żółty, 16 przystanków,
czas zwiedzania około 2, 5 – 3 godziny,
otwarty w 2003 roku.
W 2017 Lublin obchodził 700. rocznicę nadania mu praw miejskich. Pierwsze ślady osadnictwa pochodzą już z VI wieku, a najstarszą zachowaną budowlą jest baszta obronna na wzgórzu zamkowym, wzniesiona w XIII wieku. Przez wieki na terenie miasta pojawiły się obiekty architektury sakralnej i świeckiej, wznoszonej w stylu romanizmu, gotyku, renesansu, klasycyzmu i eklektyzmu, aż po modernizm i najnowsze trendy. Szlak zabytków architektury obejmuje najbardziej charakterystyczne budowle, które świadczą o długiej historii Lublina.
Przystanek 1. Brama Krakowska
Jest to najbardziej charakterystyczny obiekt architektoniczny Lublina, stanowiący niejako symbol miasta. Brama Krakowska została usytuowana w obrębie murów obronnych miasta, wzniesionych po najeździe tatarskim w 1341 roku. W jej obecnym wyglądzie widoczne są różne nawarstwienia stylowe, powstałe w wyniku przebudów i remontów. Najstarszą częścią jest dwunastometrowy korpus o szachownicowym ceglano–kamiennym wątku widocznym w ścianach bocznych. Na przełomie XIV i XV wieku brama została podwyższona do wysokości 25 m, a w 1. połowie XVI wieku zyskała przedbramie. W 1575 budowla została zniszczona w czasie wielkiego pożaru miasta, podczas którego spłonęła większa część zabudowy w granicach murów. Pomimo odbudowy, przez kolejne lata brama potrzebowała ciągłych napraw i remontów. W 2. połowie XVIII wieku budowlę ponownie odrestaurowano, dodając jej barokowe zwieńczenie i hełm z monogramem króla Stanisława Augusta SAR. W XIX wieku pojawiły się pomysły całkowitego zburzenia bramy ze względu na jej stan techniczny wymagający ciągłych kosztownych remontów, do czego ostatecznie nie doszło.
Brama Krakowska spełniała głównie funkcje obronne oraz stanowiła punkt kontrolny przy wjeździe do miasta. W wieży mieszkał miejski trębacz, a w podziemiach znajdowało się więzienie. Swoją siedzibę miała tam również straż ogniowa. Obecnie funkcjonuje tam Muzeum Historii Miasta Lublina.
Przystanek 2. Kościół pod wezwaniem Św. Ducha
Po wzniesieniu murów obronnych kościół św. Michała znajdujący się wewnątrz miasta, który posiadał również szpital, okazał się za mały dla rosnącej liczby ludności. W 1342 zlokalizowano drugi szpital i przytułek dla chorych poza murami, a w 1419 wybudowano przy nim kościół Św. Ducha, zarządzany przez radę miejską. Po pożarach w 1575 i 1602 świątynię odbudowano w stylu tzw. renesansu lubelskiego, z charakterystyczną sztukaterią na sklepieniach w formie geometrycznej sieci. Do gotyckiej nawy dobudowano kaplice boczne, a po kolejnym pożarze w 1733 także podwyższono wieżę z dzwonnicą i wzniesiono barokowy szczyt o falistych gzymsach.
Najcenniejszym skarbem kościoła św. Ducha jest obraz Matki Bożej, od XVII wieku czczony jako cudowny wizerunek płaczący krwawymi łzami.
Przystanek 3. Kościół pod wezwaniem Św. Józefa i Klasztor Karmelitów Bosych
Kompleks klasztorny został przebudowany z dworu wojewody bełskiego Rafała Leszczyńskiego, który wzniósł go na swoją siedzibę, a następnie przeznaczył na zbór kalwiński. W 1630 przybyłe do Lublina karmelitanki odkupiły od niego czworoboczną budowlę o cechach warowni, przekształcając ją na klasztor. W 1644 zakończono budowę kościoła w stylu tzw. renesansu lubelskiego. Na początku XIX wieku spłonął kościół męskiego zakonu karmelitów przy Krakowskim Przedmieściu, wobec czego siostry odstąpiły im swoją siedzibę, same przenosząc się do karmelitanek zwanych Poczętkami przy kościele Niepokalanego Poczęcia NMP. Zakonnicy kilkukrotnie zmuszeni byli opuszczać klasztor i kościół, nękani w wyniku represji władz. W czasie remontu na przełomie XIX i XX wieku kościół otrzymał neorenesansowe detale architektoniczne oraz sgraffito w szczycie fasady.
Na uwagę wewnątrz kościoła zasługuje XVII-wieczny ołtarz przeniesiony ze skasowanego kościoła reformatów św. Kazimierza oraz barokowe i rokokowe ołtarze boczne. Szczególnie cenne są dzieła ocalone z pożaru kościoła karmelitów przy Krakowskim Przedmieściu: cudowny obraz Matki Bożej oraz XVII–wieczna rzeźba Chrystusa Ukrzyżowanego.
Przystanek 4. Kościół pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP i Klasztor Karmelitanek
Kompleks został ufundowany przez Zofię z Tęczyńskich Daniłłowiczową i jej męża, podskarbiego wielkiego koronnego Jana Mikołaja Daniłłowicza w 1644, jednak konsekracji dokonano dopiero w 1721 roku. Uwagę zwraca bogato dekorowana fasada, w szczycie której umieszczono datę ukończenia budowy 1696. Wewnątrz znajduje się złocony ołtarz główny z XVIII–wiecznym przedstawieniem Niepokalanego Poczęcia NMP w otoczeniu figur świętych, XVII–wieczne oleodruki z Drogą Krzyżową, późnogotycki krzyż oraz późnobarokowa grupa Deezis w łuku tęczowym.
W 1807 do karmelitanek zwanych Poczętkami dołączyły Józefatki z kościoła św. Józefa. Po kasacie zakonu z 1826 kompleks klasztorny przejęły szarytki, zakładając tam szpital i przytułek. Obecnie w dawnym klasztorze mieści się Państwowy Szpital Kliniczny nr 1.
Przystanek 5. Pałac Czartoryskich
Pałac został wzniesiony w 2. połowie XVII wieku według projektu architekta Tylmana z Gameren dla Jerzego Sebastiana Lubomirskiego. Późniejszymi właścicielami byli Sieniawscy, a następnie Czartoryscy, którzy jednak nigdy tu nie mieszkali i w 1812 sprzedali budynek przekształcony w fabrykę tabaki i tytoniu. Na początku XX wieku do północnej elewacji dobudowano tor wrotkowy, który później przekształcono w kinematograf Oaza. W wyniku licznych remontów i przebudów pałac stracił swoje pierwotne barokowe cechy stylowe, ale mimo tego wciąż jest dobrze zachowanym przykładem lubelskiej architektury pałacowej.
Obecnie jest siedzibą Lubelskiego Towarzystwa Naukowego.
Przystanek 6. Dawny Gmach Kasy Przemysłowców Lubelskich
Monumentalny eklektyczny gmach został wzniesiony u zbiegu ulic Krakowskie Przedmieście i Kołłątaja w 1900 według projektu Gustawa Landau. Dominantą budynku jest narożnik zwieńczony kopułą z wieżyczką na sygnaturkę oraz reprezentacyjne wejście pod czterokolumnowym portykiem. Gmach zajmowała kasa pożyczkowa założona z inicjatywy najbogatszych przemysłowców lubelskich, oferująca tanie kredyty dla przedsiębiorców i rzemieślników, zaś na parterze przez wiele lat funkcjonowała słynna cukiernia z bilardem Rutkowskiego. W czasie II wojny światowej gmach został zamieniony na Dom Niemiecki, a po wojnie na hotel Lublinianka.
Tradycje hotelarskie są tu kontynuowane do dziś, czterogwiazdkowy obiekt jest wizytówką miasta.
Przystanek 7. Kościół pod wezwaniem Św. Piotra i Pawła oraz Klasztor Kapucynów
Kościół został wzniesiony w latach 1726–1733 według projektu Karola Baya w stylu baroku toskańskiego dla sprowadzonego przez księcia Karola Sanguszkę zakonu kapucynów. Na skrajnych częściach prostej fasady ograniczonej parami toskańskich pilastrów umieszczono figury patronów świątyni, a nad wejściem – XIX–wieczne przedstawienie Chrystusa Ukrzyżowanego i św. Franciszka. Wystrój i wyposażenie kościoła są dość skromne, wykonane według zakonnej reguły. Barokowe ołtarze nie posiadają polichromii i złoceń. W 2. połowie XIX wieku od wschodu dobudowano neogotycką kaplicę pod wezwaniem Adoracji Najświętszego Sakramentu – znakomity przykład reminiscencji gotyckich elementów architektonicznych.
W zakrystii kościoła przechowywany jest XVII–wieczny obraz nieznanego artysty, przedstawiający Sen Leszka Czarnego, nawiązujący do znanej lubelskiej legendy.
Przystanek 8. Hotel Europa
Gmach hotelu został wzniesiony w latach 1865–1867 według projektu Ludwika Szamoty i był jednym z pierwszych tego typu budynków w Lublinie. Dziesięć lat później naprzeciwko niego wybudowano drugi taki obiekt o równie wysokim standardzie – hotel Victoria, zniszczony w czasie bombardowania w 1939 roku. Inspiracją do budowy lubelskiej Europy był warszawski Hotel Europejski, wybudowany dziesięć lat wcześniej według projektu Henryka Marconiego. Dwa skrzydła gmachu połączone reprezentacyjnym narożnikiem zwieńczonym belwederem od początku były dużą ozdobą miasta i świadczyły o wysokim standardzie usług.
Hotel miał zawsze bardzo dobrą opinię, a goście cenili go za nowoczesność, dobre wyposażenie i wygodę. Budynek jest przykładem architektury eklektycznej. Na fasadzie można dostrzec pilastry w wielkim porządku, trójkątne naczółki i podokienniki, gzyms koronujący oraz, stanowiące ciekawostkę, pełnoplastyczne gipsowe głowy kobiece i męskie na wysokości fryzu nad parterem.
Przystanek 9. Teatr im. Juliusza Osterwy
Przykładem dobrze zachowanej architektury eklektycznej jest budynek teatru przy ul. Narutowicza, wzniesiony w latach 1884–1886 według projektu Karola Kozłowskiego z Warszawy. Obiekt został wybudowany ze składek miejskich z inicjatywy lubelskich przemysłowców. Dotychczasowy teatr zlokalizowany na Starym Mieście był już za ciasny i niewygodny, niedostosowany do potrzeb lubelskiej widowni. Okazały gmach z fasadą detalami neorenesansowymi i klasycyzującymi nazywano na początku Teatrem Zimowym lub Wielkim. Rangę obiektu podkreślało bogato wyposażone wnętrze z marmurową posadzką, rzeźbionymi lożami i balkonami. Na deskach teatru występowała w 1891 Helena Modrzejewska, grali tu także Aleksander Zelwerowicz, Stefan Jaracz, Mieczysława Ćwiklińska, Ludwik Solski, Jan Świderski, Ryszarda Hanin i inni znakomici artyści.
Do dziś teatr jest jednym z najważniejszych obiektów kulturalnych w Lublinie.
Przystanek 10. Kościół Pobrygidkowski pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP Zwycięskiej
Świątynia została wzniesiona w latach 1412–1426 z fundacji Władysława Jagiełły jako wotum dziękczynne za zwycięstwo w bitwie pod Grunwaldem. Według tradycji kościół zbudowali jeńcy krzyżaccy sprowadzeni przez króla i osadzeni w podlubelskiej wsi Niemce. Do opieki nad nim do Lublina z Gdańska sprowadzono zakon św. Brygidy, szwedzkiej królewny, która przepowiedziała klęskę krzyżaków.
Obiekt jest przykładem architektury gotyckiej i pomimo licznych pożarów i przebudów zachował swoją pierwotną szatę. Poprzez stopniowe podnoszenie gruntu i przebudowy ulicy stracił swą wysokość, a do wnętrza trzeba zejść obecnie po schodkach. Został wzniesiony jako dwunawowa świątynia z prezbiterium i przekryty drewnianym stropem. W 1. połowie XVI wieku rozpoczęto budowę sklepienia krzyżowo – żebrowego, które częściowo zniszczyły gotyckie malowidła ścienne, ufundowane prawdopodobnie przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Dziś na fragmencie ocalonej polichromii można zobaczyć scenę pochodu rycerskiego pod wodzą króla na koniu na tle miasta. W latach 1589 – 1660 kościół i klasztor przebudowano, dostawiając przy fasadzie czworoboczną wieżę oraz wykonując sieć sztukaterii w stylu tzw. renesansu lubelskiego.
W 1. połowie XIX wieku dokonano kasaty klasztoru brygidek, lokując na ich miejsce wizytki, które później przeniesiono do Warszawy. Z racji tego do dziś kościół zwany jest potocznie pobrygidkowskim lub powizytkowskim.
Przystanek 11. Kościół Pobernardyński pod wezwaniem Nawrócenia Św. Pawła
W 1473 za zgodą Kazimierza Jagiellończyka bernardyni rozpoczęli budowę murowanej świątyni i klasztoru na miejscu drewnianego założenia na zachód od murów miejskich. Z początku zakon nie cieszył się sympatią mieszkańców i miejskich rajców, którzy sprzeciwiali się budowie murowanego klasztoru poza miastem, lecz dość szybko zjednali sobie ich przychylność. Z powstaniem kościoła wiąże się legenda o tajemniczych wołach, które pewnej burzowej nocy pojawiły się przed ratuszem ciągnąc wóz ze skrzynią złota, przeznaczoną na budowę dla bernardynów.
W 1575 kościół i klasztor doszczętnie spłonęły. Ich odbudowa trwała dwanaście lat, jednak na początku XVI wieku bernardynów znów nawiedził pożar. Po kolejnych pracach na miejscu gotyckiej hali wystawiono trójnawową bazylikę w stylu renesansowym według projektu Jakuba Ballina i Rudolfa Negroni. Przy kościele powstały kaplice boczne i ołtarze ufundowane przez lubelską szlachtę, która tym samym zapewniała tam sobie i swoim bliskim miejsce wiecznego spoczynku. Wschodni szczyt otrzymał flamandzką dekorację okuciową. Pomimo licznych przekształceń kościół zachował swą renesansową szatę oraz detale i część wyposażenia we wnętrzu: geometryczną sieć sztukaterii, ołtarze i epitafia.
Warto zwrócić uwagę na XVII–wieczny nagrobek królewskiego lekarza Wojciecha Oczki, pomnik Andrzeja Osmólskiego oraz obraz św. Antoniego z 1610, uznawany za cudowny. Licznie odwiedzane są również relikwie św. Walentego umieszczone pod ołtarzem jego wezwania.
Przystanek 12. Kościół i Klasztor Pomisjonarski (Metropolitalne Seminarium Duchowne)
Założenie zostało wzniesione jako seminarium dla przyszłych duchownych i misjonarzy w 1. połowie XVIII wieku z fundacji Anny Zbąskiej, która podarowała im dawny dwór Suchorabskich, włączony później w kompleks. Na jego elewacjach zachował się oryginalny płaskorzeźbiony fryz z XVII wieku wypełniony medalionami z portretami królów i książąt polskich oraz symbolami alegorycznymi odnoszącymi się do tych postaci.
Kościół założony na planie krzyża greckiego wpisanego w kwadrat z kopułą na skrzyżowaniu ramion jest przykładem architektury barokowej. Pod koniec XIX wieku na tyłach prezbiterium dobudowano neogotycką kaplicę, a na początku XX wieku – nowy gmach seminarium według projektu Władysława Siennickiego.
Całe założenie otacza neogotycki mur, wzniesiony przy okazji trasowania nowego traktu zamojskiego na początku XX wieku.
Przystanek 13. Archikatedra i Wieża Trynitarska
Lubelska archikatedra jest jednym z pierwszych barokowych kościołów, wzniesionych dla zakonu jezuitów w latach 1586–1625. Odbudowana po pożarze w 1752 otrzymała wewnątrz piękne iluzjonistyczne freski autorstwa Józefa Meyera. W latach 20. XIX wieku do fasady dobudowano sześciokolumnowy klasycystyczny portyk według projektu Antonio Corazziego, który przebudował również Wieżę Trynitarską w stylu neogotyckim. We wrześniu 1939 świątynia i wieża zostały poważnie uszkodzone przez spadające bomby, które zniszczyły jedną z wieżyczek fasady kościoła, portal wejściowy, sklepienie skarbca i zakrystii akustycznej. Obecnie odrestaurowana archikatedra jest jednym z najcenniejszych zabytków Lublina. Oprócz wnętrza kościoła można zwiedzać zakrystię akustyczną, skarbiec i podziemia.
Warto również wejść na taras widokowy wieży Trynitarskiej, w której utworzono Muzeum Archidiecezjalne Sztuki Religijnej.
Przystanek 14. Rynek Starego Miasta
Rynek został wytyczony po nadaniu Lublinowi praw miejskich w 1317 roku. Cztery pierzeje z uliczkami wylotowymi w narożnikach zabudowano gotyckimi kamieniczkami, które po pożarze w 1575, otrzymały szatę renesansową z charakterystycznymi attykami grzebieniowymi. Do najcenniejszych obiektów zalicza się kamienicę Klonowica (nr 2) ze sgraffitowymi medalionami poetów polskich na fasadzie, kamienicę Chociszewską (nr 6) połączoną w czasie renesansowej przebudowy z dwóch kamienic gotyckich i zwieńczonych zrekonstruowaną attyką grzebieniową, kamienicę Lubomelskich (nr 8), z zachowanym fragmentem portalu i herbem Zadora z 1540 oraz malowidłami w piwnicy i na parterze, kamienicę Konopniców (nr 12), z manierystycznymi kamiennymi oprawami okien.
W centrum rynku znajduje się gmach dawnego ratusza, zamienionego w 1578 na siedzibę Trybunału Koronnego. W latach 2. połowy XVIII wieku renesansowa bryła została przebudowana z typowo renesansowej na klasycystyczną, według projektu królewskiego architekta Dominika Merliniego.
Przystanek 15. Bazylika pod wezwaniem Św. Stanisława BM i Klasztor Dominikanów
Jest to jeden z najcenniejszych obiektów w Lublinie, wybudowany w XIV wieku na miejscu drewnianego oratorium jako świątynia do przechowywania relikwii Krzyża Świętego, sprowadzonych ze wschodu. Po pożarze w 1575 gotycki kościół został odbudowany w stylu renesansowym według projektu Rudolfa Negroni i Piotra Gallona. Z czasem do nawy głównej dobudowywano kaplice boczne, między innymi późnorenesansową kaplicę Firlejów autorstwa Jana Wolffa wzorowaną na Kaplicy Zygmuntowskiej na Wawelu, kaplicę Ossolińskich, kaplicę Tyszkiewiczów na przedłużeniu prezbiterium. We wnętrzu uwagę zwraca złocony klasycystyczny ołtarz główny, ołtarze boczne w kaplicach i nawie oraz dwie XVIII–wieczne ambony. Warto również zobaczyć renesansowe nagrobki Firlejów oraz malowidła Tomasza Dolabelli w kaplicy Tyszkiewiczów.
W klasztorze przylegającym do świątyni od południa przechowywany jest krucyfiks, przed którym zaprzysiężono Unię Polsko–Litewską.
Przystanek 16. Zamek Lubelski
Pierwotnie wzgórze zamkowe było siedzibą kasztelana i warownią obronną. W XIII wieku wzniesiono kamienno–ceglaną wieżę obronną, nazywaną donżonem, a wiek później – gotycką kaplicę Trójcy Świętej, ufundowaną przez Kazimierza Wielkiego, którą zdobią bezcenne freski rusko–bizantyńskie z 1418 roku. Zamek przeszedł przebudowę renesansową, jednak został doszczętnie zniszczony w czasie najazdów szwedzkich i kozackich. W latach 1823–1826 obiekt odbudowano w stylu neogotyckim z przeznaczeniem na więzienie. Więziono tu uczestników powstania styczniowego, a w czasie II wojny światowej hitlerowcy urządzili tu ciężkie więzienie przejściowe, przez które przeszło około 80 000 osób.
Od 1954 zamek jest siedzibą Muzeum Lubelskiego.
