SZLAK ZNANYCH LUBLINIAN
kolor czarny,
16 przystanków,
czas zwiedzania około 2, 5 – 3 godziny
Lublin jest miastem, w którym mieszkały, pracowały i realizowały swoje artystyczne i literackie dzieła znane osoby. Szlak ma na celu przypomnienie ich obecności i twórczości, a także uświadomienie, jak duży wpływ miało ich życie na rozwój miasta.
Przystanek 1. Zamek Lubelski
Dawna warownia, przebudowana przez Kazimierza Wielkiego była siedzibą królów polskich, którzy zatrzymywali się tu często w drodze na wschód. Jego strategiczne położenie na granicy wschodu i zachodu dostrzegł Władysław Jagiełło, fundując freski rusko–bizantyńskie w kaplicy Trójcy Świętej, ukończone w 1418 roku. W latach 1474–1476 na zamku przebywał Jan Długosz, sprawując opiekę nad synami Kazimierza Jagiellończyka, za panowania którego Lublin stał się stolicą nowopowstałego województwa lubelskiego. W okresie obrad sejmowych poprzedzających podpisanie Unii Polsko–Litewskiej zamek był ośrodkiem władzy państwowej reprezentowanej przez króla Zygmunta Augusta. Po przeniesieniu stolicy z Krakowa do Warszawy Lublin stracił swoją pozycję, nie znajdując się już na królewskim trakcie. Zamek popadł w zapomnienie, a w połowie XVII wieku został doszczętnie zniszczony przez Szwedów i Kozaków. Na jego miejscu w latach 1823–1826 wzniesiono więzienie, które w XIX i XX wieku było dla wielu mieszkańców miasta miejscem tragicznym.
Przystanek 2. Ul. Szeroka 28 – Dom Icchaka Jakuba Horowica – Szternfelda, zwanego Widzącym z Lublina (nieistniejący)
Na terenie dzisiejszego placu Zamkowego do momentu likwidacji getta żydowskiego w 1943 znajdowała się główna ulica dzielnicy żydowskiej, ul. Szeroka. Jednym z najważniejszych jej punktów był dom tzw. Widzącego z Lublina, XVIII–wiecznego cadyka i współtwórcy chasydyzmu na terenach ziem polskich. Posiadał on dar czytania przeszłości, przewidywania przyszłości oraz widzenia odległych miejsc i ludzi. Uważano, że miał dar uzdrawiania chorych, wobec czego w jego domu zawsze gromadziło się wielu potrzebujących i cierpiących. Jego grób na starym cmentarzu żydowskim do dziś odwiedzają Żydzi z całego świata.
Przystanek 3. Ul. Grodzka 24 - stancja Józefa Ignacego Kraszewskiego
W kamienicy przy ul. Grodzkiej 24 w latach 1826–1827 mieszkał jako uczeń Lubelskiej Szkoły Wojewódzkiej przyszły pisarz i autor powieści historycznych i baśniowych, Józef Ignacy Kraszewski, wynajmując stancję u profesora matematyki Franciszka Ostrowskiego.
Po remoncie budynku wykonanego w ramach renowacji całego Starego Miasta w 1954 na fasadzie wykonano sgraffito z portretem pisarza, upamiętniające jego pobyt w Lublinie.
Przystanek 4. Ul. Grodzka 7 – miejsce urodzenia Wincentego Pola
W 1807 urodził się w Lublinie Wincenty Pol, syn austriackiego urzędnika Franciszka Pohla, przyszły poeta i profesor pierwszej na ziemiach polskich katedry geografii na Uniwersytecie Jagiellońskim. W swoich utworach podkreślał bogactwo i piękno polskiej ziemi (napisał między innymi Pieśń o ziemi naszej, 1843). zapisał się w historii jako uczestnik powstania listopadowego oraz wybitny patriota. Pragnąc docenić jego osiągnięcia, w 1860 społeczeństwo miasta wykupiło dworek należący dawniej do rodziny Pohlów, ofiarowując go poecie. W przeniesionym na Kalinowszczyznę budynku mieści się obecnie muzeum biograficzne Wincentego Pola.
Przystanek 5. ul. Archidiakońska 7 - stancja Ks. Stefana Wyszyńskiego
Z zabudowy niewielkiej ulicy Archidiakońskiej pomiędzy kościołem dominikanów a dawną mansjonarią przy placu po Farze wyróżnia się budynek pod nr 7, z charakterystycznym narożnym wykuszem zwieńczonym hełmem, wybudowany na początku XX wieku jako Schronisko dla Nauczycieli im. Wiktorii Michelisowej. W latach 1925–1929 mieszkał tu w czasie studiów na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim przyszły Prymas Tysiąclecia, ks. Stefan Wyszyński. Na pamiątkę jego obecności przy wejściu umieszczono brązową tablicę ze słowami Jana Pawła II: Niech pamięć o ks. Prymasie będzie zawsze źródłem odnowy dla Kościoła w Polsce i dla Narodu Polskiego.
Przystanek 6. Muzeum Literackie im. Józefa Czechowicza
W kamienicy przy ul. Złotej 3, należącej dawniej do wybitnego badacza dziejów Lublina, historyka i archiwisty Jana Riabinina, znajduje się oddział Muzeum Lubelskiego poświęcony twórczości lubelskich poetów: Józefa Czechowicza, Franciszki Arnsztajnowej, Konrada Bielskiego, Józefa Łobodowskiego i innych. Muzeum zostało otwarte 9 września 1968, w 29. rocznicę tragicznej śmierci Józefa Czechowicza, przez prawie trzydzieści lat funkcjonując w budynku poklasztornym przy ul. Narutowicza 10. Od 2002 znajduje się na Starym Mieście, przechowując i udostępniając dokumenty i pamiątki związane przede wszystkim z życiem oraz twórczością Czechowicza: rękopisy utworów literackich, listy do rodziny i przyjaciół, fotografie, dokumenty i fragmenty dziennika.
KAMIENICE NA RYNKU STAREGO MIASTA
Kamienice przy staromiejskim Rynku są świadectwem obecności w Lublinie wielu znanych artystów, poetów i pisarzy.
Jedną z najbardziej znanych jest kamienica Klonowica (Rynek 2), na elewacji której widoczne są cztery sgraffitowe medaliony przedstawiające popiersia poetów:
- medalion Sebastiana Klonowica Acernusa (1545–1602), poety, burmistrza i rajcy Lublina, autora poematu Philtron, poświęconemu mieszkańcom miasta oraz Roxolanii, opisującej krajobraz, obyczaje i życie na Rusi Czerwonej.
- medalion Biernata z Lublina (około 1465–1529), poety i bajkopisarza, autora modlitewnika Raj duszny oraz Żywota Ezopa Fryga, zawierającego ponad dwieście bajek.
- medalion Jana Kochanowskiego (1530–1584), wybitnego renesansowego poety, dworzanina i sekretarza królewskiego, który zmarł w Lublinie podczas obrad Trybunału Koronnego.
- medalion Wincentego Pola (1807–1872), patrioty, poety i geografa, autora Pieśni o ziemi naszej.
W kamienicy Rynek 3 urodził się wybitny aktor i reżyser, dyrektor teatrów w Łodzi, Warszawie i Wilnie Aleksander Zelwerowicz (1877–1955), odznaczony pośmiertnie w 1977 wraz z córką Leną medalem Sprawiedliwy wśród narodów świata za ratowanie Żydów w czasie II wojny światowej. O jego obecności w Lublinie przypomina tablica umieszczona na fasadzie budynku.
W południowej pierzei pod nr 16 znajduje się odbudowana po wojnie kamienica Muzyków, na fasadzie której w 1954 umieszczono sgraffitową dekorację o tematyce muzycznej oraz kamienny medalion z wizerunkiem Jana z Lublina, renesansowego organisty i kompozytora, autora XV–wiecznej Tabulatury organowej – zbioru pieśni kościelnych, tańców i piosenek świeckich.
W kamienicy Wieniawskich (Rynek 17) urodzili się i wychowali dwaj synowie doktora medycyny Tadeusza Wieniawskiego: Henryk, kompozytor i skrzypek (1835–1880) oraz Józef, pianista (1837–1912). Henryk Wieniawski jest uznawany za wybitnego wirtuoza skrzypiec, który wprowadził do europejskiej muzyki skrzypcowej polonezy i mazurki. W wieku jedenastu lat ukończył konserwatorium w Paryżu, a następnie koncertował i kształcił się w Petersburgu. Był pierwszym skrzypkiem dworu carskiego i solistą Rosyjskiego Towarzystwa Muzycznego. Koncertował w Holandii, Belgii i Anglii, a także z Arturem Rubinsteinem w Stanach Zjednoczonych.
Rodzinna kamienica Wieniawskich jest obecnie siedzibą Lubelskiego Towarzystwa Muzycznego powstałego w 1898 roku. W 75. rocznicę jego powstania na fasadzie umieszczono tablicę pamiątkową poświęconą patronowi Towarzystwa, Henrykowi Wieniawskiemu, a w 2010, w 130. rocznicę śmierci muzyka, jego atrybut – skrzypce.
Warto wspomnieć, że w kamienicy pod nr 17 urodził się również Ignacy Baranowski (1833–1919), wybitny patriota, lekarz, filantrop i społecznik, który był również pierwowzorem postaci Doktora w Anielce Bolesława Prusa.
Przystanek 8. Szkoła im. Augusta i Juliusza Vetterów
Przy ul. Bernardyńskiej znajduje się neogotycki gmach dawnej szkoły handlowej, ufundowany przez lubelskich przemysłowców i społeczników. Od 1927 patronami placówki są bracia Vetterowie, ewangeliccy przedsiębiorcy, właściciele lubelskiego browaru i słodowni, wieloletni prezesi rady szkoły, którzy mają ogromne zasługi w rozwoju miasta.
Przystanek 9. Biblioteka Publiczna im. Hieronima Łopacińskiego
W 1907 w dwóch oficynach popijarskich przy ul. Narutowicza utworzono bibliotekę z inicjatywy Towarzystwa Biblioteki Publicznej. Zalążkiem biblioteki były bogate zbiory zmarłego tragicznie rok wcześniej Hieronima Łopacińskiego, lubelskiego społecznika, badacza etnografii, historii kultury i językoznawstwa. Towarzystwo powstałe wśród przyjaciół Łopacińskiego odkupiło od jego spadkobierców zbiory liczące ponad jedenaście tysięcy tomów książek, map, rycin i rękopisów, przekazując je na potrzeby biblioteki nazwanej jego imieniem. Łopaciński był nie tylko wybitnym nauczycielem, naukowcem i kolekcjonerem. Wraz z Marią Ronikierową współtworzył pierwszy Ilustrowany przewodnik po Lublinie, wydany w 1901 oraz był inicjatorem i współtwórcą Wystawy Przedmiotów Sztuki i Starożytności, mającej miejsce w tym samym roku w Lublinie. Większość z ponad 2 300 eksponatów weszła później w skład utworzonego w 1906 Muzeum Lubelskiego.
Przystanek 10. Pomnik Jana Kochanowskiego
W 1929, w związku ze zbliżającą się 400–setną rocznicą śmierci poety, który zmarł w Lublinie 22 sierpnia 1584, powstała idea postawienia pomnika. Dwa lata później przy Trybunale Koronnym na Starym Mieście stanął monument autorstwa Franciszka Strynkiewicza, przedstawiający reliefowe popiersie Kochanowskiego z lewego profilu w otoczeniu inskrypcji. Poeta za życia kilkakrotnie odwiedzał Lublin, sprawując obowiązki dworzanina wojewody lubelskiego Jana Firleja oraz sekretarza króla Zygmunta Augusta. 19 lipca 1569 był tu obecny podczas składania hołdu lennego przez księcia pruskiego Albrechta Hohenzollerna, co opisał później w swych dziełach. Zmarł prawdopodobnie w wyniku ataku serca podczas rozprawy w Trybunale w sprawie swojego szwagra Podlodowskiego.
Pomnik Kochanowskiego udało się ocalić przed planowanym przez hitlerowców zniszczeniem. Monument ukryto w zapadlisku koło budynku Trybunału, a w 1951 wydobyto i ustawiono na skwerze przy ul. Narutowicza.
Przystanek 11. Szkoła Wojewódzka Lubelska, obecnie Instytut Pedagogiki UMCS
Przy ul. Narutowicza 12 w latach 1857–1859 powstał budynek szkoły dzięki staraniom jej dyrektora Józefa Skłodowskiego (1804–1882), wybitnego pedagoga i patrioty, dziadka Marii Skłodowskiej–Curie. Szkoła, zamieniona w 1864 na Gimnazjum Gubernialne, słynęła z wysokiego poziomu nauczania. Jej absolwenci zostali później znanymi naukowcami, pisarzami i artystami: powieściopisarz Aleksander Głowacki (pseudonim Bolesław Prus), pisarz i krytyk literacki Aleksander Świętochowski, pisarz i krytyk Wacław Nałkowski, lekarz Gustaw Doliński, malarz Władysław Czachórski, pisarz Tadeusz Gałecki (pseudonim Andrzej Strug). Na ścianie budynku od strony pomnika Jana Kochanowskiego znajdują się tablice pamiątkowe poświęcone Józefowi Skłodowskiemu oraz wybitnym absolwentom szkoły.
Przystanek 12. Pomnik Józefa Czechowicza
Naprzeciwko placu Litewskiego znajduje się niewielki skwer Józefa Czechowicza z pomnikiem artysty, wykonanym w 30. rocznicę jego śmierci przez rzeźbiarza Tadeusza Skwarczyńskiego. Czechowicz, który był znakomitym poetą i pisarzem, często podkreślał w swoich dziełach związek z Lublinem. Miejsce, gdzie obecnie znajduje się jego pomnik, nie zostało wybrane przypadkowo; tu bowiem artysta zginął pod gruzami kamienicy podczas bombardowania miasta 9 września 1939 roku.
Przystanek 13. Dom Rodzinny Błogosławionej Kazimiery Wołowskiej
Na bocznej elewacji dawnego pałacu Morskich, a obecnie Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury przy ul. Krakowskie Przedmieście 62 znajduje się niewielka tablica pamiątkowa, poświęcona Kazimierze Wołowskiej, a późniejszej bł. Siostrze Marcie Niepokalance od Jezusa, która się tu urodziła w 1879 roku. W 1942 poniosła w Słonimiu męczeńską śmierć, skazana za ratowanie Żydów oraz za działalność patriotyczną. Została beatyfikowana przez papieża Jana Pawła II w 1999, w gronie 108 męczenników II wojny światowej.
Przystanek 14. Pomnik Henryka Wieniawskiego
Przed gmachem Filharmonii Lubelskiej im. Henryka Wieniawskiego znajduje się pomnik artysty, wykonany przez Janusza Pastwę w 1978 z inicjatywy Lubelskiego Towarzystwa Muzycznego, które swoją siedzibę ma w rodzinnej kamienicy Wieniawskich przy Rynku 17.
Przystanek 15. Pomnik Jana Pawła II i Kardynała Stefana Wyszyńskiego na dziedzińcu KUL
W 1983 na dziedzińcu KUL stanął jeden z najbardziej rozpoznawalnych pomników papieskich w Polsce, autorstwa Jerzego Jarnuszkiewicza. Scena przedstawiona w monumencie odwzorowuje moment tzw. Homagium, czyli tradycyjnego pokłonu kardynałów przed nowo wybranym papieżem, która w rzeczywistości miała miejsce 22 października 1978 podczas pierwszej audiencji dla Polaków. Pomnik stał się niejako symbolem uniwersytetu, z którym związani byli dwaj wielcy Polacy. Ks. Stefan Wyszyński studiował na KUL-u w latach 1925–1929, uzyskując następnie stopień doktorski. Pełniąc obowiązki ordynariusza diecezji lubelskiej w latach 1946–1948, był również kanclerzem uczelni. Ks. Kardynał Karol Wojtyła przez 24 lata przyjeżdżał z Krakowa na wykłady ze studentami w katedrze Etyki w latach 1954–1978, do momentu wyboru na papieża. 9 czerwca 1987 złożył całodniową wizytę papieską w Lublinie, odwiedzając także KUL.
Przystanek 16. Pomnik Marii Skłodowskiej–Curie na Miasteczku Akademickim UMCS
Pomnik patronki lubelskiego uniwersytetu został odsłonięty z okazji stulecia urodzin polskiej uczonej w 1967 na placu jej imienia. Monument Skłodowskiej–Curie jest symbolem lubelskiej uczelni, powstałej w 1944 z inicjatywy prof. Henryka Raabego, pierwszego rektora. Wybierając noblistkę na patronkę uczelni, chciano podkreślić nie tylko jej zasługi dla światowej nauki, ale również zwrócić uwagę na związek rodziny Skłodowskich z Lublinem i Lubelszczyzną. Dziadek Marii był założycielem i dyrektorem Lubelskiej Szkoły Wojewódzkiej, a jego brat Jan – sędzią w Opolu Lubelskim. Skłodowscy byli właścicielami majątków ziemskich w Kamionce koło Lubartowa oraz w Zawieprzycach, gdzie spędzała wakacje Maria.
W 1950 córka Marii Skłodowskiej i Piotra Curie Irena Joliot–Curie wraz z mężem Fryderykiem otrzymała honorowy doktorat UMCS.
