SZLAK WIELOKULTUROWY
kolor zielony, 12 przystanków,
czas zwiedzania około 3 – 4 godziny,
otwarty w 2002 roku.
Od początku założenia Lublin odznaczał się, z racji swojego położenia przy granicy wschodniej i zachodniej cywilizacji chrześcijańskiej, wielokulturowością. Podróżujący przez Lubelszczyznę szlakami handlowymi sprawiali, że miasto tętniło życiem i obfitowało w różne religie i obce języki. W społeczeństwo na przestrzeni wieków wtapiali się Rusini, Niemcy, Żydzi, Anglicy, Francuzi, Szkoci, Grecy i Ormianie. W okresie odrodzenia do Lublina przybywali z Włoch mistrzowie budowlani i architekci, o obecności których świadczą do dziś kościoły w tzw. typie renesansu lubelskiego. Przełom XVII i XVIII wieku to czas, kiedy zanotowano największy rozkwit społeczności Rusinów, którzy osiedlając się tu wybudowali również cerkiew prawosławną. Duży odsetek ludności stanowili protestanci, którzy nie tylko w ogromniej mierze przyczynili się do rozwoju przemysłu na przełomie XIX i XX wieku, ale byli również znanymi społecznikami i filantropami, zasłużonymi dla kultury i szkolnictwa.
Szlak wielokulturowy ma na celu poznanie najważniejszych miejsc i obiektów świadczących o istnieniu na terenie jednego miasta wielu różnych społeczności. Ślady ich obecności świadczą o dawnej otwartości mieszkańców miasta, tolerancji wobec innych religii i pochodzenia, której dziś we współczesnej Europie często brakuje.
Przystanek 1. Pomnik Unii Lubelskiej na Placu Litewskim
Monument wystawiony został w 1826 na pamiątkę zawarcia Unii Polsko–Litewskiej w 1569 roku. Jest symbolem pierwszego europejskiego przymierza zawartego pomiędzy dwoma państwami.
Przystanek 2. Kościół Ewangelicko – Augsburski pod wezwaniem Św. Trójcy
Pierwszy zbór założono w Lublinie w 1570, jednak prześladowani przez katolików ewangelicy przenieśli się wkrótce do podlubelskich Piask. W latach 1785–1788 dzięki przywilejowi króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wybudowano w Lublinie świątynię ewangelicko–augsburską. Niewielki klasycystyczny kościół odznacza się skromną szatą architektoniczną i prostotą dekoracji. W surowym wnętrzu znajduje się obraz z 1628 ze scenami Ostatniej Wieczerzy i Ukrzyżowania. Obecność malowidła w świątyni ewangelickiej jest tu wyjątkiem, ponieważ według tradycji nie może być obiektem kultu. Na uwagę zasługuje jeden z największych polskich i europejskich zbiorów blaszanych epitafiów trumiennych, poświęconych polskiej szlachcie ewangelickiej oraz zasłużonym mieszkańcom Lublina.
Obok kościoła zachowały się również nieliczne nagrobki ewangelickie z klasycystycznymi motywami architektonicznymi.
Przystanek 3. Pałac Lubomirskich na Placu Litewskim
Przy północnej granicy placu Litewskiego znajduje się pałac rodziny Lubomirskich, wzniesiony na miejscu dawnego renesansowego dworu Firlejów. Pod koniec XVII wieku budynek przebudowano w stylu barokowym według projektu niderlandzkiego architekta Tylmana z Gameren. Po przejściu na własność rodziny Sanguszków z Lubartowa przez wiele lat stał nieużytkowany, a następnie zmieniał właścicieli. W latach 20. XIX wieku pałac przebudowano w stylu klasycystycznym, a niedługo potem przywrócono mu barokowe proporcje według projektu architekta Henryka Marconiego.
W 1918 obiekt ten został siedzibą Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej na czele z premierem Ignacym Daszyńskim.
Przystanek 4. Kościół Św. Jozafata, Dawna Cerkiew Grecka
Budynek został wzniesiony w 1790 jako cerkiew dla kupców pochodzenia greckiego na mocy zezwolenia wydanego przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. W 1833 skromną świątynię przekształcono z inicjatywy naczelnika wojennego gen. Hurko na cerkiew prawosławną. Ze względów technicznych zaniechano budowy kopuły na dachu, a dobudowano dzwonnicę po zachodniej stronie fasady. W 1922 obiekt włączono do diecezji lubelskiej jako kościół rzymskokatolicki św. Jozafata.
Przystanek 5. Zespół Szkół Ekonomicznych im. A. i J. Vetterów
W 1866 z inicjatywy lubelskich przemysłowców Mieczysława Wolskiego oraz braci Augusta i Juliusza Vetterów utworzono pierwszą w Królestwie Polskim szkołę handlową z wykładowym językiem polskim dla młodych rzemieślników i kupców, którzy chcieliby uzyskać wykształcenie ogólne i zawodowe. W 1906 zainaugurowano nowy rok szkolny w nowoczesnym gmachu przy ul. Bernardyńskiej. W dowód wdzięczności dla braci Vetterów, którzy przez wiele lat byli prezesami Rady Opiekuńczej i fundatorami, wybrano ich na patronów szkoły.
Przystanek 6. Plac Katedralny
Plac przed lubelską archikatedrą pod wezwaniem św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty został utworzony na początku XIX wieku w wyniku rozbiórki części zabudowań klasztornych jezuitów, którzy zostali tu sprowadzeni w 2. połowie XVI wieku. Budowa kościoła rozpoczęła się w 1586 według projektu włoskich architektów Jana Marii Bernardoniego i Józefa Briccio na wzór rzymskiego kościoła Il Gesu. Jest to jedna z pierwszych świątyń na ziemiach polskich wzniesiona w stylu barokowym. Najcenniejszym dziełem sztuki jest polichromia wnętrza kościoła, zakrystii i skarbca, zaliczana do najlepszych realizacji iluzjonistycznych fresków późnobarokowych, wykonana przez Józefa Meyera w latach 1756-1757. Na sklepieniach ukazano sceny z Pisma Św. o charakterze dydaktycznym, wizerunki świętych oraz iluzjonistyczne elementy architektoniczne.
Po kasacie zakonu jezuitów w 1773 opiekę nad zabudowaniami przejęli trynitarze, nie mogąc sprostać jednak zadaniu utrzymania tak dużego obiektu, wkrótce opuścili miasto. Śladem ich obecności jest nazwa neogotyckiej wieży stojącej na placu, zwanej Trynitarską. Autorem w XIX wieku przebudowy wieży oraz sześciokolumnowego portyku na fasadzie archikatedry jest włoski architekt Antonio Corazzi.
Dzisiejszy widok zabudowy przy placu Katedralnym jest wynikiem częściowej rekonstrukcji i licznych prac konserwacyjnych. W czasie bombardowania miasta w 1939 na kościół spadło dziesięć bomb, niszcząc sklepienie w zakrystii akustycznej, portyk Corazziego, jedną z wież w fasadzie i dach. Uszkodzeniu uległy także budynki dawnego kolegium jezuickiego oraz Wieża Trynitarska.
Przystanek 7. Rynek Starego Miasta
Staromiejski rynek wyznaczają kamienice usytuowane wzdłuż jego czterech boków, wznoszone już w czasach gotyckich. Większość zabudowy została przekształcona po wielkim pożarze miasta w 1575 i po odbudowie otrzymała renesansową szatę. Właścicielami domów byli nie tylko Polacy, ale również mieszczanie i kupcy pochodzenia niemieckiego, żydowskiego, włoskiego, francuskiego, węgierskiego i rosyjskiego. W centrum Rynku stoi gmach Trybunału Koronnego i pierwszego ratusza, który od 1578 był siedzibą najwyższego sądu apelacyjnego Rzeczpospolitej dla szlachty i duchowieństwa. Podczas sesji sądowych Lublin stawał się głównym ośrodkiem wymiaru sprawiedliwości dla obszaru Małopolski, do którego zjeżdżała liczna szlachta i magnateria. Obecny wygląd Trybunału jest wynikiem przebudowy według projektu nadwornego architekta królewskiego Dominika Merliniego z lat 1871-1887, który nadał budowli szatę klasycystyczną.
Ze względu na to, że miasto było również ważnym ośrodkiem handlowym a trakcie prowadzącym na wschód, królowie nadawali mu przywileje do handlu i składu. Na rynku organizowano jarmarki i rozstawiano kramy z towarami, sprowadzanymi z wielu stron świata.
Przystanek 8. Brama Grodzka
Jest jedną z dwóch bram usytuowanych na głównej osi staromiejskiego wzgórza, prowadzącej od traktu krakowskiego do zamku. Wzniesiona została jako część murów miejskich w połowie XIV wieku, w późniejszym czasie kilkukrotnie przebudowywana i remontowana. Obecny wygląd bramy zawdzięczany jest architektowi królewskiemu Dominikowi Merliniemu, który w 1785 przebudował ją w stylu klasycystycznym w ramach prac Komisji Dobrego Porządku. Wydarzenie to upamiętnia data w zwieńczeniu od strony ul. Grodzkiej MDCCLXXXV oraz królewski monogram Stanisława Augusta SAR w wieńcu laurowym i koronie jako fundatora przebudowy.
Od wielu lat swoją siedzibę ma tu Ośrodek Brama Grodzka – Teatr NN, placówka, która upamiętnia obecność i życie społeczności żydowskiej w Lublinie. Jej lokalizacja ma również wymiar symboliczny. Brama Grodzka znajdowała się na styku miasta chrześcijańskiego położonego w granicach murów obronnych i nieistniejącej już ogromnej dzielnicy żydowskiej, zlokalizowanej u podnóża wzgórza zamkowego.
Przystanek 9. Wzgórze Zamkowe
Najwcześniejsze ślady osadnictwa na wzgórzu zamkowym datuje się już na VI wiek. Wzgórze od początku założenia miasta było siedzibą kasztelana, który w imieniu króla sprawował władzę na tym terenie. Najstarszą zachowaną budowlą jest baszta obronna, wzniesiona w XIII wieku oraz kaplica Trójcy Św. z XIV wieku, ufundowana przez Kazimierza Wielkiego. Najcenniejszym dziełem sztuki są rusko–bizantyńskie freski w kaplicy, wykonane na zlecenie króla Władysława Jagiełły w 1418 roku. Polichromia ta jest najbardziej widomym znakiem wielokulturowości Lublina, gdzie cywilizacja wschodu spotyka się z zachodem w aspekcie sztuki, kultury i religii.
Przystanek 10. Zespół Synagogalny (nieistniejący)
Przy ul. Tysiąclecia, u stóp zamku poniżej fragmentów murów baszty żydowskiej znajduje się płyta z inskrypcją oraz metalową płaskorzeźbą upamiętniającą istnienie w tym miejscu kompleksu synagogalnego. Ta największa budowla żydowska została wzniesiona około 1567 na mocy pozwolenia wydanego przez króla Zygmunta Augusta. W jednym obiekcie mogącym jednocześnie pomieścić około trzech tysięcy wiernych funkcjonowały w kilku salach trzy świątynie: synagoga Maharszala zwana Wielką, synagoga Maharama oraz mała bożnica Szywe Kryjem. Działała tu także pierwsza lubelska jesziwa, założona przez rabina Salomona Lurię. Po wybuchu II wojny światowej Niemcy zamienili obiekt na przytułek dla wysiedleńców i uchodźców, a w czasie likwidacji getta żydowskiego w 1942 na punkt zborny dla osób kierowanych do obozów zagłady. Po zakończeniu akcji likwidacyjnej synagogę, podobnie jak całą dzielnicę żydowską na Podzamczu, zniszczono.
Przystanek 11. Cerkiew Prawosławna pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego
Pomiędzy wzgórzami Czwartek a Zamkowym znajduje się prawosławna świątynia, wzniesiona na początku XVII wieku przez jedno z pierwszych na terenie kraju bractw cerkiewnych. Cerkiew przez wiele lat była obiektem sporów pomiędzy zwolennikami Unii Brzeskiej, tzw. unitów a wyznawcami prawosławia. Pod koniec XVII wieku osiedlili się tu o.o. bazylianie, wprowadzając do wystroju wnętrza świątyni elementu zachodniego obrządku, między innymi boczne ołtarze i organy. Od 1875 cerkiew ponownie należy do wyznawców prawosławia, pełniąc funkcję katedry. Nie udostępnia się jej zwiedzającym, otwierana jest tylko na czas nabożeństw. We wnętrzu na uwagę zasługuje późnorenesansowy ikonostas, w którym wschodni program ikonograficzny połączono z europejskimi ornamentami. Do ikonostasu należy między innymi ikona Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, datowana na połowę XVI wieku oraz Sąd Ostateczny.
Przystanek 12. Wzgórze Czwartek
Według badań archeologicznych wzgórze Czwartek było najstarszą osadą na terenie dzisiejszego miasta, datowaną na VI wiek. Na tym lessowym cyplu powyżej doliny rzeki Czechówki zlokalizowano ośrodek mieszkalno–targowy z warsztatami rzemieślniczymi. Nazwa wzgórza została nadana prawdopodobnie około IX wieku, wówczas bowiem mianowano tak osady w związku z dniem, w którym odbywały się targi.
W XVI wieku wzniesiono tu murowany kościół pod wezwaniem św. Mikołaja, na miejscu wcześniejszego drewnianego, datowanego na 986 fundacji Mieszka I. Jest on uznawany za pierwszą lubelską świątynię, której za patrona obrano św. Mikołaja, opiekuna kupców i handlarzy, wspólnego dla wyznawców katolicyzmu i prawosławia.
Z czwartkowego wzgórza rozciąga się piękna panorama na Podzamcze, Stare Miasto, zamek i część śródmieścia, ukazująca największe i najcenniejsze obiekty architektury sakralnej i świeckiej.
