Szlak Renesansu Lubelskiego w Lublinie
Termin renesans lubelski został wprowadzony do historii sztuki w 1. połowie XX wieku. Do literatury naukowej osobny typ architektoniczny budowli sakralnych powstałych na Ziemi Lubelskiej w 1. połowie XVII wieku wprowadził Władysław Tatarkiewicz w swej pracy O pewnej grupie kościołów polskich z początku XVII wieku. Ten unikalny typ łączył w sobie gotyk z elementami renesansu włoskiego i niderlandzkiego, które pojawiły się wraz z architektami zapraszanymi licznie przez miejscową arystokrację.
Budowle przekształcane i powstające w Lublinie po wielkim pożarze miasta w 1575 charakteryzowały się szeregiem wspólnych cech architektonicznych: odznaczały się smukłością i lekkością bryły, opilastrowaniem ścian na zewnątrz i konstrukcji wewnętrznej, stiukowymi dekoracjami na kolebkowych sklepieniach oraz wspaniałymi detalami architektonicznymi.
Kościół Bernardynów
Kościół Bernardynów pod wezwaniem Nawrócenia św. Pawła po pożarach w 1575 i w nocy z 20/21 maja 1602 został przebudowany w latach 1602–1607. Wydłużono korpus nawowy przez dodanie jednego przęsła, wydłużono i zamknięto półkoliście prezbiterium. Ściany nawy głównej, które zostały podwyższone, ozdobione zostały wewnątrz fryzem arkadowym i profilowanym belkowaniem, a sklepienie pokryto urozmaiconymi sztukateriami. W dekoracji sztukateryjnej sklepienia po raz pierwszy pojawia się tu motyw serca. Wschodni szczyt kościoła ozdobiony został ornamentem okuciowym i zwieńczony smukłą sygnaturką. Ornament zaczerpnięty został bezpośrednio z ryciny Jana Vredemana de Vries z serii zwanej „Dorica – Ionica”, oznaczonej literami E.W. według egzemplarza Biblii Jagiellońskiej z Krakowa.
Kościół Dominikanów
Kościół Dominikanów pod wezwaniem św. Stanisława BM i Krzyża Świętego ufundowany przez króla Kazimierza Wielkiego w 1342, utracił, po przebudowie po pożarze Lublina w 1575, cechy gotyckie – zrezygnowano z dwóch gotyckich szczytów, a szczyt frontowy uzyskał formę późnorenesansową. Lubelski murator Rudolf Negroni, który kierował pracami budowlanymi, zachował pierwotne, późnogotyckie wnętrze dodając w stylu renesansu lubelskiego nowe sklepienie i fasadę. Wokół wnętrza kościoła w ciągu kilkudziesięciu lat dobudowano 11 kaplic.
Jednym ze szczytowych osiągnięć renesansu lubelskiego jest wyjątkowo bogata dekoracja stiukowa pokrywająca od wewnątrz kopułę kaplicy Firlejowskiej. Umieszczono w niej uskrzydlone putta, popiersia męskie i kobiece wyrastające ze stylizowanego ornamentu roślinnego u podstawy latarni oraz kartusze z herbem Firlejów. We wnętrzu kaplicy, na jej wschodniej ścianie, znajduje się piętrowy renesansowy nagrobek Piotra i Mikołaja Firlejów. Dekoracja sztukateryjna, ale skromniejsza, w stylu renesansu lubelskiego pokrywa również sklepienie kaplicy Bractwa Różańcowego (Ossolińskich). Profile żeber stiukowych są tu zdobione liśćmi roślin i astragalem, a więc są zupełnie inne niż w przeciwległej kaplicy Firlejów. W pendentywach kopuły są cztery głowy aniołów, różniących się od siebie innym sposobem plastycznego opracowania ich skrzydeł.
Kościół św. Mikołaja
Kościół parafialny pod wezwaniem św. Mikołaja na Czwartku pochodzący w swym obecnym kształcie z końca XVI wieku został przebudowany w I połowie XVII wieku. Autorem przebudowy przeprowadzonej z inicjatywy miejscowego proboszcza ks. Walentego Turobojskiego był architekt Piotr Traversi. Zaliczenie kościoła do typu renesansu lubelskiego wiązało się z dodaniem trzeciego przęsła nawy oraz przesklepieniem jej całości wraz z prezbiterium kolebką opiętą siatką sztukaterii. Stiuki profilowane kimationem oraz astragalem, w polach umieszczone zostały główki anielskie, rozety, chrystogramy i hierogramy.
Kościół Augustianów
Kościół Augustianów (obecnie parafialny) pod wezwaniem św. Agnieszki na Kalinowszczyźnie posiada półkoliście zakończone prezbiterium, niższe od nawy głównej, charakterystyczne dla budowli w stylu renesansu lubelskiego. W dekoracji sklepienia prezbiterium profile wałków stiukowych składają się z kimationu jońskiego i perełkowania, a w środkowych polach umieszczone są rozety. Środkowa rozeta ozdobiona jest orłem heraldycznym. W uproszczonej, spłaszczonej dekoracji sklepienia zakrystii głównym motywem dekoracyjnym jest monogram „IHS” i herb augustiański z wizerunkiem płonącego serca ze strzałą. Występują też formy stylizowanych szyszek i główki aniołów. W bogatej dekoracji sklepienia refektarza w centralnym polu widoczny jest złocony chrystogram. Na centralnym spływie znajduje się herb augustianów – płonące serce ze strzałą, podtrzymywane przez dwa anioły.
Kościół św. Wojciecha
Kościół rektoralny pod wezwaniem św. Wojciecha wzniesiony został w 1. połowie XVII wieku jako świątynia przyszpitalna. Jest bezwieżowy, jednonawowy, o zamkniętym półkoliście prezbiterium, nieznacznie węższym od nawy. Świątynia posiada sklepienie kolebkowe z lunetami pokryte prostymi listwami sztukateryjnymi pozbawionymi profilowania ułożone w kratownicę. Uwagę zwraca zewnętrzny fryz konsolowy jako część belkowania wspartego na płaskich pilastrach, zwieńczonych charakterystycznymi kapitelami z dekoracją roślinną.
Kościół św. Ducha
Kościół rektoralny pod wezwaniem św. Ducha był wielokrotnie niszczony pożarami. Elewacja boczna została przebudowana w 1. połowie XVII wieku, półkoliście zamknięte prezbiterium zyskało kopułę zaprojektowaną przez Jana Cangerle w 2. ćwierci XVII wieku. Dekoracja stiukowa eliptycznej kopuły została zaprojektowana przez niego w formie sieci z wielobocznymi i owalnymi polami, uproszczona i zniekształcona przez przemalowania. Sklepienie nawy bocznej w 1. połowie XVII wieku otrzymało dekorację stiukową z szyszkami, główkami aniołów o zróżnicowanym opracowaniu plastycznym i orłami heraldycznymi. Profile listew są klasyczne, z kimationem jońskim i astragalem.
Kościół Brygidek
Kościół pod wezwaniem Wniebowzięcia NMP Zwycięskiej zbudowano w latach 1412–1426 dla zakonu brygidek jako wotum dziękczynne króla Władysława Jagiełły za zwycięstwo pod Grunwaldem, przepowiedziane przez św. Brygidę. Dekoracja stiukowa sklepienia prezbiterium projektu Jana Wolfa zwraca uwagę bogactwem motywów dekoracyjnych. Obok postaci ewangelistów, hierogramów Maryi, gwiazd, rozet, polichromowanych girland z owocami, polichromowanych postaci aniołów w owalnym polu czy motywów syren uwagę zwracają także kapitele w formie głowy anioła. Wszystko to doskonale kontrastuje z białym tłem sklepienia i białymi stiukami. W refektarzu występują detale dekoracji sklepienia w postaci rozet, orłów, chrystogramów w otoku z promieni słonecznych i gwiazdy. Żebra na sklepieniu są inaczej profilowane występują tu tylko wałki, wklęski i astragal. Kimation zastosowano tylko w arkadach i kapitelach.
Kościół św. Józefa
Kościół karmelitanek obecnie Karmelitów Bosych pod wezwaniem św. Józefa wybudowano w 1. połowie XVII wieku według projektu Jakuba Tremanzela. Dekoracja stiukowa sklepienia nawy ma typowe dla renesansu lubelskiego profile żeber, rozety i motywy wieloliści oraz serca. Bogata dekoracja ornamentalna fryzu nawy z finezyjnymi motywami roślinnymi, elementy dekoracyjne w każdym z przęseł różnią się od siebie. Dekoracje pilastrów po lewej i prawej stronie nawy mają inne motywy roślinne. Dodatkowo każda głowica pilastra różni się od głowicy pilastra z nią sąsiadującego.
Kościół Niepokalanego Poczęcia NMP
Późnorenesansowy klasztor i kościół dla karmelitanek bosych rozpoczęto budować w latach 1646–1653, ukończono budowę na początku XVIII wieku. W połowie XVIII wieku kościół, klasztor i ogrody zajmujące wnętrze dawnego szańca ogrodzono murem. Fasada kościoła w stylu renesansu lubelskiego jest bezwieżowa z poziomymi i pionowymi podziałami i sterczynami po bokach.
Cerkiew Przemienienia Pańskiego
Katedralna cerkiew prawosławna pod wezwaniem Przemienienia Pańskiego wzniesiona została w latach 1607–1633 po pożarze starej cerkwi drewnianej. To jedyny w Lublinie przykład budowli sakralnej w typie renesansu lubelskiego z pojedynczą wieżą w fasadzie. Po jej bokach znajdują się charakterystyczne półszczyty.
Kamienica Konopniców
W źródłach pisanych kamienica po raz pierwszy, już jako budynek murowany, pojawiła się w 1512. Na przełomie XVI i XVII wieku Sebastian Konopnica, burmistrz Lublina, przeprowadził jej generalny remont. Nadbudowano II i III piętro i w latach 1597–1608 wprowadzono bogatą dekorację kamieniarską fasady zachowaną do dnia dzisiejszego. W dekoracji zastosowano hermy, maszkarony, putta i rozety. Otwory okienne drugiego piętra (układ podwójny i potrójny) są obramione pilastrami hermowymi, składającymi się z popiersi kobiecych i męskich, o indywidualnych cechach portretowych, oraz z torsów ozdobionych motywami okuciowymi i rolwerkowymi. Otwory okienne pierwszego piętra posiadają również obramienia w formie pilastrów hermowych, ale nad nimi spoczywają kamienne nadproża z ozdobą w postaci wydłużonego kartusza i rozetek oraz dekorowane zwieńczenie z elementami motywów kwiatowych, maszkaronów, rozet i główek aniołów.
