JAGIELLOŃSKI SZLAK UNII LUBELSKIEJ
kolor czerwony, 8 przystanków
czas zwiedzania około 2 - 3 godziny
otwarty w 2000 roku.
Szlak wyznaczono dla upamiętnienia wydarzenia z 1569, jakim było zawarcie Unii Polsko–Litewskiej. W leżącym pomiędzy Wilnem a Krakowem Lublinie dokonano pierwszego udanego przymierza dwóch państw, zainicjowanego przez Władysława Jagiełłę, a sfinalizowanego przez ostatniego przedstawiciela dynastii Jagiellonów – Zygmunta Augusta. 1 lipca 1569 roku na zamku królewskim w Lublinie podpisano i zaprzysiężono akt Unii, łączący Królestwo Polskie i Wielkie Księstwo Litewskie w jedno państwo – Rzeczpospolitą Obojga Narodów, nad którym władzę sprawował wspólny monarcha. Nowy organizm państwowy rozciągał się na przestrzeni ponad 800 000 km2 i w tym stanie przetrwał do czasu rozbiorów. Oprócz wspólnego władcy i monety, Polska i Litwa prowadziły razem politykę zagraniczną, zachowując przy tym odrębne skarby, wojska i sądownictwo.
Przystanek 1. Kaplica pod wezwaniem Trójcy Świętej na Zamku
Kaplica jest jednym z najcenniejszych zabytków sztuki średniowiecznej Polski i Europy. Została wzniesiona w XIV wieku z fundacji króla Kazimierza Wielkiego. W drugim dziesięcioleciu XV wieku z polecenia Władysława Jagiełły jej wnętrze zostało pokryte bizantyjsko – ruskimi freskami autorstwa mistrza Andrzeja i jego pomocników, Cyryla i Juszki. W gotyckim kościele katolickim wzniesionym według zasad zachodniej architektury wykonano polichromię zgodną ze wschodnim kanonem ikonograficznym. Symbolizuje to swoistą unię religijną i kulturową między wschodem a zachodem średniowiecznej Europy, do której przyczynił się Jagiełło w 1385 w Krewie, a gdzie zdecydowano o jego małżeństwie z Jadwigą, powołaniu go na tron oraz chrzcie Litwy.
Tematyka polichromii w kaplicy podzielona jest na cykle. Sklepienie przedstawia cykl doksologiczny – obraz niebiańskiej chwały boga z grupą Deezis oraz hierarchią anielską. Na zworniku pod stopami Chrystusa umieszczono herb Jagiellonów – podwójny biały krzyż na czerwonym polu jako symbol poddania ziemskiej władzy pod wolę boską. W prezbiterium przedstawiono cykl pasyjny związany z Męką Pańską i śmiercią Chrystusa na krzyżu, zaś na ścianach nawy – cykl ewangeliczny przedstawiający sceny z życia Jezusa i Maryi. Wśród malowideł wyróżniono także wątek hagiograficzny, w którym ukazano postacie świętych kościoła wschodniego i zachodniego.
Ważnym elementem w tematyce polichromii jest wątek fundatorski. Na obudowie schodów prowadzących na chór znajduje się scena tzw. modlitwa fundatora, przedstawiająca klęczącego Władysława Jagiełłę przed Marią siedzącą na tronie i trzymającą Dzieciątko Jezus, unoszące dłoń w geście błogosławieństwa. Na podłuczu ściany tęczowej zauważyć można drugie przedstawienie władcy w postaci rycerza na koniu, któremu anioł nakłada na głowę koronę i wręcza krzyż – symbol przekazania władzy pochodzącej od Boga.
W czasie sejmu unijnego w kaplicy odprawiono nabożeństwo w intencji pomyślnych obrad. Na zachodniej ścianie oraz na filarze i obudowie schodów zachowały się wyryte napisy, wykonane przez obecną na zamku szlachtę i mieszczaństwo, również w czasie obrad unijnych. Jedna z tych inskrypcji, wykonana prawdopodobnie przez świadka ceremonii głosi: Pio(tr) Jeżewski (1569) unia facta est cum ducatus Lytuanie.
W wyniku licznych najazdów w 2. połowie XVII w zamek został doszczętnie zniszczony. W latach 1823 - 1826 jego pozostałości przebudowano na więzienie, kaplicę przekształcając na więzienną. W skutek podniesienia poziomu gruntu zasypano jej dolną kondygnację, a wejście z zewnątrz zlikwidowano, wykonując nowe w południowej ścianie, połączone z gmachem więzienia. Chcąc ujednolicić wygląd zachowanych i nowopowstałych obiektów na wzgórzu, kaplicę z zewnątrz otynkowano, a polichromię wewnątrz zabielono wapnem. W 1899 malarz Józef Smoliński odkrył pod warstwami pobiały i tynku fragment fresków, które przez kilkadziesiąt kolejnych lat starano się na nowo odkryć i zakonserwować. Ostateczny blask malowidłom przywrócono dopiero w 1997 i udostępniano zwiedzającym.
Przystanek 2. Zamek Lubelski
Pierwsze zabudowania na wzgórzu zamkowym pojawiły się w XII wieku i stanowiły zalążek późniejszego grodu kasztelańskiego. Około XIII wieku wzniesiono murowaną, okrągłą wieżę obronną zwieńczoną blankami. Budowla ta była najmocniejszym i zarazem ostatnim bastionem obronnym podczas licznych najazdów Tatarów, Rusinów i Jadźwingów. Lubelska warownia stanowiła jeden z punktów małopolskiego łańcucha obronnego wzdłuż najbardziej zagrożonych granic kraju. Gościł tu Władysław Jagiełło oraz synowie Kazimierza Jagiellończyka pod opieką Jana Długosza w latach 1473 - 1476. Za panowania Zygmunta Starego zamek przebudowano w stylu renesansowym, prawdopodobnie według projektu Bartłomieja Berecciego, który kierował również rozbudową Wawelu. W czasie sejmu unijnego w 1569 wzgórze zamkowe było najważniejszym ośrodkiem władzy, gdzie król Stanisław August przyjmował litewskich i ruskich posłów koronnych oraz gdzie zapadały decyzje o przymierzu polsko – litewskim.
Od 1954 na zamku funkcjonuje Muzeum Lubelskie sprawując opiekę nad całą zabudową wzgórza oraz prezentując bogate zbiory archeologiczne, numizmatyczne, malarstwa, rzeźby, militariów i rzemiosła artystycznego. Jednym z największych i bardziej cennych obiektów jest obraz Jana Matejki Unia Lubelska, namalowany w 1869 z okazji obchodów trzechsetnej rocznicy jej podpisania. Dzieło to przywieziono z Muzeum Narodowego w Warszawie w 1957 jako depozyt w ramach podziękowania władzom i mieszkańcom Lublina za przechowanie w czasie II wojny światowej Bitwy pod Grunwaldem i Kazania Skargi. Unię Lubelską można od kilkudziesięciu lat podziwiać na honorowym miejscu w Galerii Malarstwa Polskiego. Olbrzymie płótno o rozmiarach 512 cm długości i 289 cm wysokości przedstawia moment składania przysięgi, w którym bierze udział król Zygmunt August i posłowie. Obraz zachwyca mnogością postaci i historycznych szczegółów. Unia symbolizuje burzliwą epokę za czasów panowania ostatniego władcy z Jagiellonów ze wszystkimi problemami polityki wewnętrznej i zagranicznej.
Przystanek 3. Plac Po Farze
W obrębie dawnych murów miejskich, w sercu najstarszej części miasta znajduje się plac, na którym od XIII wieku stał kościół parafialny św. Michała. Według legendy świątynia została wzniesiona w miejscu, gdzie książę Leszek Czarny odpoczywał w trakcie pogoni za atakującymi kraj Jadźwingami. Zasnąwszy pod rosnącym tam dębem miał sen, w którym Archanioł Michał wręcza mu miecz, mówiąc że wkrótce pokona wrogów. W podziękowaniu za wygraną bitwę książę polecił wybudować kościół, który przez kilka następnych wieków górował nad staromiejską zabudową. Ponieważ świątynia miała status fary i znajdowała się w pobliżu zamku, w 1569 odprawiano w niej nabożeństwa w intencji pomyślnych obrad unijnych z udziałem mieszczan i posłów.
Kościół został rozebrany w połowie XIX wieku ze względu na zły stan techniczny grożący zawaleniem. Obecnie na jego miejscu można zobaczyć częściowo zrekonstruowane fundamenty oraz makietę odlaną w brązie, wykonaną na podstawie zachowanych źródeł ikonograficznych.
Przystanek 4. Kościół Dominikanów pod wezwaniem Św. Stanisława BM
W połowie XIV wieku na staromiejskim wzgórzu dominikanie wybudowali murowany kościół na miejscu drewnianego oratorium, w którym przechowywano relikwie Drzewa Krzyża Św., sprowadzone prawdopodobnie ze wschodu. Podczas obrad unijnych w 1569 świątynia miała wygląd gotycki, sześć lat później wielki pożar strawił miasto, które zostało odbudowane już w stylu renesansowym.
W klasztornym refektarzu przechowywany jest krucyfiks, przed którym, według tradycji, zaprzysiężono Unię na zamku. Po uroczystościach na zamkowym wzgórzu obyło się uroczyste nabożeństwo dziękczynne.
W kaplicy Firlejów znajdują się renesansowe nagrobki kasztelana krakowskiego Mikołaja Firleja oraz jego syna, wojewody ruskiego Piotra Firleja z Dąbrowicy. Jeden fundatorów nagrobków, syn Piotra – Jan – z ramienia senatu brał udział w dyplomatycznych rozmowach z Litwinami. Jego postać Matejko umieścił w swoim obrazie.
Przystanek 5. Kamienica Lubomelskich
W południowej pierzei Rynku znajduje się kamienica Lubomelskich, na ścianach której w 1996 odkryto cenne polichromie wraz z przedstawieniem najstarszego widoku Lublina z czasów jagiellońskich, jeszcze sprzed przebudowy w 1540 roku. W piwnicy i na parterze zachowały się XVI-wieczne malowidła o tematyce mieszczańskiej ze scenami figuralnymi, inskrypcjami oraz motywami roślinnymi. Najcenniejszym elementem polichromii pod kątem ikonograficznym jest panorama Lublina, ukazana jako tło bitwy pod murami gotyckiego miasta. Na podstawie malowideł, w których rozpoznano między innymi kościół dominikanów, kościół farny św. Michała, Bramę Krakowską oraz zamek z kaplicą św. Trójcy, można wyobrazić sobie, jak wyglądał Lublin w czasach ostatnich Jagiellonów.
Przystanek 6. Kościół Pobernardyński pod wezwaniem Nawrócenia Św. Pawła
Kościół wybudowano w 1473 poza murami miasta, na miejscu wcześniejszego drewnianego. Gotycka świątynia spłonęła doszczętnie w trakcie pożaru w 1557 roku. Trwająca dwanaście lat odbudowa została uwieńczona uroczystym nabożeństwem w okazji podpisania Unii Polsko–Litewskiej. 29 czerwca 1569 król Zygmunt August wybrał kościół bernardynów jako największy wśród lubelskich jako najbardziej odpowiedni do odśpiewania hymnu dziękczynnego Te Deum Laudamus. W klasztorze w trakcie długich obrad unijnych gościli uczestnicy sejmu.
Przystanek 7. Kościół Pobrygidkowski pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny Zwycięskiej
Świątynia została ufundowana przez Władysława Jagiełłę jako wotum dziękczynne za zwycięstwo nad krzyżakami w bitwie pod Grunwaldem. W 1. połowie XVI wieku rozpoczęto przebudowę sklepienia krzyżowo–żebrowego, w wyniku której pod dachem ukryto na wiele kolejnych lat polichromie z czasów jagiellońskich. Na jednym z zachowanych fragmentów widoczny jest wjazd rycerzy pod wodzą króla Kazimierza Jagiellończyka do Lublina.
Przystanek 8. Pomnik Unii Lubelskiej Na Placu Litewskim
Nazwa jednego z najważniejszych i najbardziej znanych placów Lublina wywodzi się od obozującej tu szlachty litewskiej w czasie trwania obrad unijnych w 1569 roku. W jego południowo – zachodniej części znajduje się drugi z kolei pomnik, upamiętniający zawarcie Unii Polsko–Litewskiej. Pierwszy stał w tym miejscu od czasów Zygmunta Augusta do 1819, kiedy to został zniszczony podczas rozbiórki zabudowań klasztornych bonifratrów. Obecny obelisk wystawiono z inicjatywy Stanisława Staszica w 1826 roku. Umieszczono na nim złoconą płaskorzeźbę autorstwa Pawła Malińskiego przedstawiającą dwie kobiety w koronach symbolizujące Polskę i Litwę, podające sobie dłonie nad tarczami herbowymi z godłami swych państw. Monument nie tylko upamiętnia akt zawarcia Unii, ale podkreśla również rangę Lublina jako wielokulturowego miasta na mapie Europy.
