SYNAGOGA CHEWRA NOSIM
ul. Lubartowska 10
W zachodnim ciągu zabudowy ul. Lubartowskiej znajduje się kamienica o szczególnej wartości kulturowej, religijnej i historycznej. Jest to jedyna zachowana, przedwojenna synagoga w Lublinie, obecnie Izba Pamięci Żydów Lublina.
Ul. Lubartowska została wytrasowana na początku XIX wieku jako przedłużenie ul. Nowej prowadzące do Lubartowa. Była to jedna z najdłuższych ówczesnych ulic i stanowiła część miasteczka żydowskiego. Większość kamienic powstała na przełomie XIX i XX wieku, i należała do zamożnej części społeczeństwa żydowskiego. Na parterach mieściły się sklepy i warsztaty, piętra zamieszkiwały bogate rodziny, zaś biedota osiedlała się w suterenach i oficynach od podwórzy. Ulica była gwarna i ruchliwa. Znajdowały się tu także dwory cadyków i prywatne miejsca modlitwy, wypełnione na co dzień śpiewem i nauką.
Kamienica pod nr 10 (wcześniej 4) została wzniesiona w latach 80. XIX wieku i była współwłasnością Berka Cygelmana oraz małżonków Frejdy i Szlema Goldsobel. Wybudowana na planie zbliżonym do kwadratu, przekryta dwuspadowym dachem o drewnianej konstrukcji, z ryzalitem od zachodu, od frontu posiada dwie kondygnacje, od podwórza trzy. Dostęp do budynku możliwy był z sieni sąsiedniego domu nr 8, a komunikację stanowiła klatka schodowa w tylnym trakcie. Obiekt nie wyróżnia się spośród pozostałej zabudowy, prezentując skromną szatę architektoniczną o cechach eklektycznych. Boniowany parter przeznaczony na usługi i handel posiada duże prostokątne witryny okienne. Uwagę zwracają cztery okna z półokrągłymi naświetlami na piętrze, ujęte w profilowane opaski ze zwornikami i pary pilastrów, nawiązujące do wyglądu żydowskich synagog.
Około 1889 piętro przeznaczone zostało na dom modlitwy Bractwa Tragarzy Zwłok (Chewra Nosim). W 1905 część kamienicy oddano w wieczystą dzierżawę Lubelskiemu Żydowskiemu Towarzystwu Dobroczynnemu, bożnicę nazywając Beschamedresz de Nosym. Warunkiem przejęcia miało być utrzymanie funkcji modlitewnej obiektu zgodnie tradycją ortodoksyjnych Żydów i zakaz wprowadzania reform. Być może powodem tychże warunków stawianych przez donatorów był fakt, że w oficjalnym przekazaniu bożnicy na rzecz gminy uczestniczyli: doktor Marek Arnsztajn, adwokat Bolesław Warman i dyrektor banku Jakub Kipman – Żydzi nowocześni, zasymilowani, a więc narażeni na wpływ obcych wartości i skłonni do wprowadzania zmian. Sala męska znajdowała się na drugiej kondygnacji, zaś sala dla kobiet – na poddaszu. W 1914 przeprowadzono gruntowny remont obiektu. Oprócz stałych modlitw i obrzędów religijnych bractwo organizowało tu także wykłady znanych talmudystów: Mosze Ajzenberga i Dawida Muszkatblita. Przed wojną kamienica kilkakrotnie zmieniała jeszcze właścicieli, lecz sam dom modlitwy zawsze należał do żydowskiej gminy wyznaniowej, jako jeden z największych w Lublinie. Dziennie przebywało w nim około stu osób. Jej funkcjonowanie zakończyło się po wybuchu II wojny światowej. Niemcy zdewastowali wnętrze, urządzając tam magazyn tekstyliów oraz warsztat szewski. Same budynki nie uległy zniszczeniu ze względu na fakt, że znajdowały się po zachodniej stronie ulicy, po aryjskiej stronie miasta.
Po wojnie w kamienicy ulokowano magazyn papieru i materiałów piśmienniczych. W 1948 część budynku przejęła Apolonia Tarłowska, część zaś przeszła na własność Skarbu Państwa jako mienie pożydowskie. Wznowiono także działalność modlitewną. Do początku lat 80. bożnica służyła jako miejsce modlitw i spotkań świątecznych Żydów z Lublina i Lubelszczyzny. W 1984 zawieszono odprawianie regularnych nabożeństw ze względu na brak minjanu czyli obecności minimalnej liczby dziesięciu mężczyzn gotowych do modlitwy. Trzy lata później, w 45. rocznicę likwidacji lubelskiego getta z inicjatywy Symchy Wajsa część pomieszczeń bożnicy wyremontowano i urządzono w nich Izbę Pamięci Żydów Lublina oraz Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej i Towarzystwo Społeczno – Kulturalne Żydów w Polsce. Obiekt udostępniano zwiedzającym, którzy mogli tu zobaczyć stare księgi hebrajskie, fotografie i przedmioty liturgiczne. W 1995 część eksponatów została skradziona. Ocalał jedynie jad, odnaleziony następnego dnia na śmietniku, oraz księgi, których nie zrabowano. Na początku lat 90. miała tu miejsce Bar Micwa – uroczystość przyjęcia 13-letniego chłopca do religijnej społeczności mężczyzn oraz uznanie go za dorosłego. Do czasu otwarcia synagogi Jesziwas Chachmej w 2006, Chewra Nosim była jedyna bożnicą w Lublinie.
Od 2008 można tu oglądać stała wystawę Jesteśmy, poświęconą żydowskiej społeczności po II wojnie światowej, na której prezentowane są między innymi fotografie wykonane podczas uroczystości rodzinnych i religijnych. Nie zachowało się nic z pierwotnego wystroju i wyposażenia. Zwiedzający mogą zobaczyć salę modlitw dla mężczyzn z powojennymi przedmiotami liturgicznymi. Zgodnie z tradycją, na wschodniej ścianie w niszy umieszczono Aaron Ha-kodesz – drewnianą skrzynię do przechowywania Tory, zasłoniętą przez tkaninę zwaną parochet. Obok znajduje się pulpit dla kantora, a po środku bima – podwyższenie dla prowadzącego nabożeństwo. Przy ścianach stoją regały biblioteczne, w których przechowywane są XIX i XX-wieczne księgi oraz szafy z ekspozycją elementów stroju modlitewnego (tefiliny i tałesy). Na północnej ścianie umieszczono tablicę z inskrypcją: Chwała Polakom, którzy nieśli pomoc Żydom w latach okupacji hitlerowskiej 1939–1945.
BIBLIOGRAFIA:
Lublin. Przewodnik, red. P. Kawałko, Z. Nestorowicz, M. Szymański, Lublin 2016
Przewodnik po zabytkach kultury żydowskiej w Lublinie, red. A. Trzciński, Lublin 2005
Pawelczyk A., Odkrywamy Lublin: Synagoga w kamienicy, „Kurier Lubelski” 07.09.2017 (https://plus.kurierlubelski.pl/wiadomosci/a/odkrywamy-lublin-synagoga-w-kamienicy,12444664 dostęp 5.10.2017)
Śladami Żydów. Lubelszczyzna, red. M. Kubiszyn, A. Kopciowski, Lublin 2011
Wajs S., Izba Pamięci Żydów Lublina. Przewodnik, Lublin 1989